Wyposażenie » Sprzęt artyleryjski

40 mm armata przeciwlotnicza wz.1936
40 mm armata przeciwlotnicza wz.1936

Powstanie

Szwedzka Marynarka Wojenna na początku lat dwudziestych doszła do wniosku, iż korzystnym jest wyposażenie okrętów w wielolufowe działa szybkostrzelne bliskiego zasięgu. W 1922 roku zakupiono w firmie Vickers serię szybkostrzelnych dział przeciwlotniczych typu „Pom-pom”, które jednak nie spełniały wszystkich wymagań marynarki. Zlecono więc firmie krajowej Bofors skonstruowanie dział kalibru 20 mm opartych na konstrukcji podobnych jedno funtowych dział Vickers'a. W ten sposób powstało działko 20 mm Bofors, które jednak nigdy nie doczekało się produkcji seryjnej, gdyż nie spełniał wszystkich wymogów.


Marynarka Szwecji zleciła ponownie Boforsowi zbudowanie działka w 1929 roku. Firma początkowo się opierała, gdyż uważała rynek szwedzki za zbyt mały i prace nad konstrukcją za nieopłacalne. W ten sposób powstała mniejsza wersja półautomatycznego działka 57 mm (wzorowana na działku nieistniejącej już wówczas firmy Finspong). Pierwszy prototyp nowego działka zaopatrzono w inną lufę oraz dodano mechanizm samoczynnego ładowania podobny do tego używanego w działach Vickers'a.


Testy prototypu rozpoczęto w 1929 roku i od razu ujawniły się problemy z mechanizmem ładowania i z utrzymaniem odpowiedniej szybkostrzelności, spowodowane zbyt dużym kalibrem broni (masa pocisku). Próbowano ten problem rozwiązać poprzez zastosowanie łuski cynkowej, która spalała się po wystrzale. Powodowało to jednak gromadzenie się cynku w lufie. Pomysł porzucono. Zastosowano zamiast tego zmodyfikowany mechanizm wyrzucania łusek z tyłu zamka, co okazało się przełomowym rozwiązaniem.

 

 


W międzyczasie firma niemiecka Krupp zakupiła 30% akcji Boforsa, a konstruktorzy Krupp'a rozpoczęli proces unowocześniania zakładów szwedzkich. Projekt działka 40 mm starano się utrzymać w tajemnicy przed Niemcami. Niektóre źródła podają, iż projekt miał być konstrukcją niemiecką, co jest nieprawdziwe, gdyż jedyną niemiecką konstrukcją tego typu i o zbliżonym kalibrze było działko Reihnmetall 37 mm Flak wz.43. Konstrukcje te jednak bardzo się różnią.


W roku 1930 ukończono próby prototypu i wprowadzono wszelkie wymagane poprawki, prócz przebudowy podajnika. Pod koniec 1931 roku działo zostało ostatecznie przetestowane i osiągnęło szybkostrzelność 130 pocisków na minutę. Gotowość do produkcji osiągnięto jednak dopiero w październiku 1933 roku. Rozpoczęto więc produkcję pod nazwą 40 mm akan M./32 (większość źródeł jednak określa tą konstrukcję jako Bofors 40 mm L/60). Wyjątkowość tego działka przejawiała się także w zaawansowanym systemie celowniczym.


Pomimo tych zalet szwedzka Marynarka zdecydowała ponownie, iż potrzebuje mniejszych działek, najlepiej w przedziale 13 mm – 25 mm i zaczęła testowanie działek zagranicznych. Bofors zaoferował w 1932 roku konstrukcję działka o kalibrze 25 mm akan M/32. Które ostatecznie wygrało.


Powstała także wersja morska 40 mm działka z krótszą lufą na potrzeby łodzi podwodnych. Co interesujące pierwsze zamówienie nie pochodziło ze Szwecji, ale z Holandii, która zamówiła 5, podwójnych sprzężonych działek na potrzeby uzbrojenia krążownika HNLMS De Ruyter w sierpniu 1934 roku. Działka te ustawiono na podstawach z wyjątkowym wówczas systemem stabilizacji, znanym jako podstawa Hazemeyer.


Bofors również rozpoczął budowę odpowiedniej podstawy kołowej, którą przedstawiono w kwietniu 1935 roku na pokazie w Belgii. Zamontowano działko na podstawie z której można było prowadzić ogień, chociaż w wyniku kołysania się na kołach mógł być mniej celny. Jeśli czas na to pozwalał obsługa rozstawiała podpory i stabilizowała działko na ziemi, co można było zrobić w kilkanaście sekund.


Bofors szybko zaczął zbierać zamówienia ze Świata. Jak wspomniano wyżej pierwsza wersję morską krótką zakupiła Holandia. Po niej zamówienie przyszło z Belgii, która w sierpniu 1935 roku zamówiła 8 sztuk. Następnie Polska, Norwegia i Finlandia. W 1936 roku zamówienie przyszło od szwedzkiej armii, która oznaczyła je jako 40 mm Ivakan m/36 (mała literka „m” dla odróżnienia od marynarskiego „M” oznaczała siły lądowe).


Po raz pierwszy Wielkiej Brytanii zaprezentowano działko tego typu, gdy otrzymali kilka sztuk polskiej produkcji w 1937 roku. Oznaczono je tak jako DF 40 mm Mark I (QF - „Quick Firing” szybkostrzelny). Szybko zakupiono licencję i po przeredagowaniu dokumentacji z systemu metrycznego rozpoczęto produkcję. Armata była produkowana w Wielkiej Brytanii, Kanadzie i Australii.


Ponieważ próby pokazały, iż celowanie stanowiło poważny problem, wobec prędkości nowoczesnych myśliwców. W związku z tym Brytyjczycy wprowadzili skomplikowany mechaniczny, analogowy komputer – „Naprowadzacz Kerrisona” („Kerrison Director”), który elektrycznie wyznaczał ścieżkę ognia. Trzy osobowa drużyna wskazywała cel i wprowadzała dane co do zasięgu i dodatkowe dane odnośnie warunków atmosferycznych. Potem strzelcy ograniczali się do ładowania kolejnych magazynków. W powyższej konfiguracji działo zostało oznaczone jako QF 40 mm Mark III (nie było Mark II) stał się podstawowym działem plot armii brytyjskiej.


Szybko okazało się jednak, że system Kerrisona jest zbyt skomplikowany w czasie użycia bojowego i zbyt długo zajmuje jego konfiguracja. W większości starć używano więc namierzania ręcznego, co sprawiało, że działa w rękach brytyjskich były najmniej skuteczne ze wszystkich używanych przez różne siły wojskowe aliantów. Wkrótce musiano więc zastąpić dotychczas używane celowniki celownikami typu Stiffkey w 1943 roku. Warto także wspomnieć, że w rękach brytyjskich działa, w czasie bitwy pod El Alamein były używane do oznaczania bezpiecznych ścieżek na niemieckich polach minowych.


Licencję na produkcję dział zakupiły także USA. Jako jedyny zastosowali oni nowoczesne techniki produkcji masowej, co umożliwiało im produkcję tych dział w tysiącach. Podobnie jak Brytyjczycy, Amerykanie używali dział 40 mm w wersjach sprzężonych na okrętach.


Działo L/60 używane było w Szwecji aż do lat 80-tych. Marynarka USA wciąż używa dział tego typu na samolotach artyleryjskich AC-130, jako broń powietrze – ziemia Wielka Brytania użyła ich w czasie wojny falklandzkiej w 1982 roku i wycofała je ostatecznie w latach 90-tych.


Ciekawy epizod ich użycia wydarzył się w Kanadzie. W latach 80-tych marynarka wojenna Kanady wycofała działa Bofors i nie zakupiła zamienników. W czasie przygotowań do Operacji „Pustynna Burza”, admiralicja przeszukiwała...muzea wojskowe w celu ponownego wprowadzenia dział do służby na okrętach! We Francji natomiast działa L/60 znajdują się wciąż na ponad 20 okrętach wojennych.

 

40 mm armata przeciwlotnicza w Polsce

W pierwszej połowie lat trzydziestych Polska rozpoczęła poszukiwania dział nowoczesnych przeciwlotniczych. W tym celu rozpoczęto rozmowy z rządem amerykańskim w celu zakupu dział małokalibrowych. Rozmowy okazały się jednak bezskuteczne.


Według założeń unowocześniania i rozbudowy artylerii na lata 1935 – 1942 zakładano, iż odpowiednie zakupy zostaną dokonane zagranicą, wraz z licencją, a następnie rozpoczynana będzie produkcja krajowa. Po prezentacji w Belgii w kwietniu 1935 roku armaty 40 mm L/60 zakładów Bofors'a, Polska rozpoczęła negocjacje dotyczące zakupu dział wraz z licencją. Według podpisanej umowy Polska zakupiła 60 dział L/60 na podstawach kołowych oraz 8 dział w częściach i 30.000 sztuk amunicji, które miano dostarczyć w ciągu 18 miesięcy. Wraz z licencją przyszła odpowiednia dokumentacja pozwalająca na produkcję dział. Zakres udzielonej licencji natomiast pozwalał jedynie na produkcję dział na potrzeby Wojska Polskiego, bez możliwości eksportu.

 

Armata przeciwlotnicza Bofors 40 mm wz.36 z 1. pułku art. plot podczas pokazu.

 


Armaty przeciwlotnicze otrzymały oznaczenie 40 mm Bofors wz.36. Próbna partia 40 dział dostarczona została do Polski bardzo szybko, bo już w połowie 1935 roku. Umożliwiło to rozpoczęcie szkolenia pod koniec tego roku w części jednostek przeciwlotniczej.


Jeszcze przed dostarczeniem nowoczesnych armat, w związku z awizowaniem ich przybycia rozpoczęto prace koncepcyjne nad rozwojem jednostek artylerii przeciwlotniczej. W czerwcu 1935 roku p.o. Dowódcy 11 Grupy Artylerii – ppłk Feliks Kamiński przedłożył MSWojsk referat pt „Problemy organizacji i kompetencji władz dowódczych OPL”, w którym to napisał iż, „Przed polską artylerią przeciwlotniczą otwierają się możliwości mające ruszyć ją z martwego punktu”. W związku z przybyciem nowego sprzętu rozpoczęto dyskusję nad reorganizacją strukturalną artylerii przeciwlotniczej.


W ramach przedstawionego projektu ppłk Kamiński w zakresie zaopatrzenia w działa 40 mm proponował m.in.:

  • Utworzenie w 1 Pułku Artylerii Przeciwlotniczej (doświadczalnego), jako manewrowego dla Centrum Wyszkolenia Artylerii Przeciwlotniczej, w którym miano sformować 2 dywizjony armat 40 mm po 3 baterie 4-działowe.

  • Utworzenie w Centrum Wyszkolenia Artylerii Przeciwlotniczej oraz w 2, 5, 6, 7, 8, 9 i 10 dywizjonach artylerii przeciwlotniczej po jednej 4-działowej baterii motorowej dział 40 mm.

  • Zmniejszenie liczby baterii w samodzielnych dywizjonach do dwóch, w tym jednej motorowej z działami 40 mm,

  • Po rozpoczęciu produkcji miano zastąpić baterie armat półstałych armatami 40 mm w 5,6, 8 i 8 dywizjonach artylerii przeciwlotniczej.

  • Wyposażenie dywizji piechoty w 8-działowe baterie, a brygad kawalerii w 4-działowe baterie armat 40 mm.

25 listopada 1935 roku Komitet do Spraw Uzbrojenia i Sprzętu przewidział plan rozwoju podobny do tego z powyższego referatu, z wyjątkiem założenia, iż w latach 1936-39, każda dywizja piechoty miała otrzymać baterię 4-działową, a brygada kawalerii po 2 armaty 40 mm.


Planu tego nie poparł gen.dyw. Mieczysław Norwid – Neugebauer, uważając go za niewystarczający i postulując, aby każda wielka jednostka posiadała dywizjon 5-bateryjny, z czego jedna bateria miała być wyposażona w działa 75 mm, a 4 w działa 40 mm.


Studium rzeczywistych potrzeb OPL kraju stworzone zostało dopiero przez Inspektorat Obrony Powietrznej Państwa. Dla potrzeb obrony kraju przewidziano zorganizowanie 10 pułków i 7 samodzielnych dywizjonów artylerii przeciwlotniczej. Miały być wyposażone w 452 armaty 75 mm i 400 armat 40 mm Bofors. W dywizjach piechoty postulowano sformowanie 8-działowych baterii, w brygadach kawalerii – 4-działowych, czyli około 300 dział 40 mm.
17 grudnia 1936 roku KSUS rozpatrzył powyższe propozycje Inspektoratu pozytywnie. Zamierzano go zrealizować do 1942 roku. Ze względów finansowych plan musiano nieco uszczuplić i tak przewidywano, że w DP zostaną wyposażone w jedną baterię artylerii plot., złożoną z 6 dział 40 mm Bofors i 8 ckm, BK w zmotoryzowaną baterię artylerii plot., złożoną z 4 dział 40 mm Bofors i 8 ckm), a brygady zmotoryzowane w jedną zmotoryzowaną baterię artylerii plot., złożoną z 6 dział 40 mm Bofors i 8 ckm. Ogólnie więc planowano osiągnąć:

 

  • 51 baterii dział plot. 40 mm Bofors po 6 dział - 306 sztuk,

  • 15 baterii dział plot. 40 mm Bofors po 4 działa - 60 sztuk,

Razem 366 sztuk


136 plutonów dział plot. 40 mm Bofors po 2 działa dla OPL kraju - 272 sztuki.


Łącznie więc planowano osiągnąć 638 sztuk dział 40 mm.


Po przybyciu do Polski partii 40 armat 40 mm ze Szwecji, rozpoczęto szkolenie obsługi już pod koniec 1936 roku. Pewna ilość trafiła do 1 Pułku Artylerii Przeciwlotniczej (później 1 września 1937 roku utworzono baterię szkolną podchorążych rezerwy).

 

Armaty przeciwlotnicze Bofors 40 mm wz.36 z 1. pułku art. plot podczas pokazu.

 

Produkcja

W roku 1937 rozpoczęto produkcję dział 40 mm Bofors wz.36. Początkowo produkowano je w Towarzystwie Starachowickich Zakładów Górniczych S.A. W Starachowicach, a następnie w Zakładach południowych w Stalowej Woli oraz w Fabryce Obrabiarek H.Cegielski w Rzeszowie.


Moc produkcyjna fabryki w Starachowicach wynosiła 35 armat miesięcznie. Po uruchomieniu produkcji w pozostałych fabrykach całkowita moc produkcyjna wynosiła 60 armat miesięcznie.


Z powyższych obliczeń wynika, iż produkcja do września 1939 roku mogłaby wynieść 840 dział. Ze względów finansowych wyniosła ona jednak jedynie 414 dział.


Zgodnie z zestawieniem cen sprzętu z roku 1938/39 cena zakupu jednego działa 40 mm wz.36 wynosiła 115.000 zł.
Polskie Zakłady Optyczne zajmowały się produkcją przeziernikowych celowników dla armat 40 mm.

 

Eksport

W roku 1938 Wielka Brytania poszukując możliwości zakupu większej ilości sprzętu przeciwlotniczego zwróciła się do szwedzkiej firmy Bofors o możliwość zakupu dział L/60. Ponieważ Bofors nie produkował ich metodami produkcji seryjnej, a ilość zamówień wyczerpywała jego moce produkcyjne zdecydowano się skorzystać z sugestii SEPEWE i zlecić produkcję zamówienia brytyjskiego polskim zakładom.


Problemem dla polskiej strony był fakt, iż posiadana licencja opiewała jedynie na produkcję dział dla Wojska Polskiego. Ponieważ AB „Bofors” nakładał marże na produkowane w Polsce armaty, kwota uzyskiwana przez polski przemysł była pomniejszona o opłatę dla strony szwedzkiej. Nie udało się pozyskać licencji na eksport dział wz.36.
W związku z możliwością zaprezentowania polskiej produkcji i tym samym uzyskania innych kontraktów, utworzono 1 września 1938 roku tymczasowe przedstawicielstwo SEPEWE w Wielkiej Brytanii. W tym samym miesiącu ustalono dostawę 30 armat wz.36 wraz z amunicją i zapalnikami. W listopadzie liczbę tą zwiększono do 80 sztuk. Armaty pochodziły z zakładów w Starachowicach, a łączna wartość zamówienia wynosiła 8.000.000 zł, a ostateczna data realizacji ustalona była na 1 czerwca 1939 roku.


W roku 1939 podpisano z Wielką Brytanią kolejne dwie umowy, za pośrednictwem Boforsa, które przewidywały sprzedaż łącznie 150 armat plot wz.36 wraz ze 150.000 pocisków. 56 armat miano dostarczyć do sierpnia 1939 roku, a 94 armaty do lutego 1940 roku. Zamówienia zostały niewykonane w całości lub wcale, ze względu na wybuch wojny.
Podobnie wyglądała sprawa eksportu dział wz.36 do Holandii. Zamówienia były także odstępowane przez firmę Bofors. W roku 1938 zawarto umowę na dostawę 48 dział przeciwlotniczych wz.36 na łączną kwotę 5.052.641 zł. Umowę zrealizowano w I kwartale 1939 roku, Drugą umowę podpisano w styczniu 1939 roku i opiewała ona już na 40 armat wraz z 24.000 pocisków. Umowy tej nie zrealizowano jednak w pełni, gdyż w lipcu wykonano 4 sztuki, a w sierpniu 8 sztuk, wobec realizacji zamówienia brytyjskiego. Resztę planowano wykonać do 1 listopada 1939 roku. Zamówienie na pociski natomiast zrealizowano do maja 1939 roku.


Większość źródeł podaje, iż zagranicę wysłano 168 dział Bofors wz.36. Jest to jednak sumaryczna liczba zamówienia brytyjskiego oraz obu zamówień holenderskich. Jak wiadomo z informacji powyżej zamówienie Holandii oraz Wielkiej Brytanii były w trakcie realizacji. Znane są także okoliczności użycia dział przeznaczonych na eksport (poniżej), co oznacza, iż trudno ustalić całkowitą liczbę wyeksportowaną.


Eksport dział plot, a szczególnie realizacja zamówienia brytyjskiego budzi wśród historyków duże kontrowersje. Sztab Generalny zgodził się bowiem na przesunięcie realizacji zamówienia polskiego na korzyść zamówienia brytyjskiego i holenderskiego. Jak wynika jednak z analizy istniejących źródeł w momencie podjęcia tej decyzji, nie znano jeszcze oficjalnych roszczeń niemieckich. Poza tym za pomocą środków uzyskiwanych za eksport ubogie państwo pozyskiwało środki na pokrycie zapotrzebowania własnego wojska.

 

Armaty przeciwlotnicze Bofors 40 mm wz.36 z 1. pułku art. plot podczas pokazu.

 

Armaty w Wojsku Polskim

Różne źródła podają różną ilość dział wz.36 i 38, które znalazły się na wyposażeniu Wojska Polskiego. Podaje się bowiem liczbę 414 wyprodukowanych dział w tym 168 wyeksportowanych. Jednocześnie podaje się, iż w WP znalazło się 350 dział tego typu. Jeśli liczba wyprodukowanych i wyeksportowanych dział się zgadza, to wraz z 60 działami ze Szwecji. Wynika jednak z tego, że wyprodukowano więcej niż 414 dział, gdyż należy uwzględnić jeszcze dane eksportowe.
Plan uzbrojenia Wojska Polskiego (na lata 1936 - 42) do września 1939 roku zrealizowano w 47%. Częste zarzuty o zaniedbanym zaopatrzeniu w sprzęt przeciwlotniczy, nie do końca są uzasadnione, gdyż realizacja planu znajdowała się na półmetku zarówno ilościowo, jak i czasowo.

 

Wersje armat 40 mm

W Polsce produkowano dwie wersje armaty 40 mm Bofors. Wersja oznaczana jako wz.36 była umieszczona na standardowej podstawie szwedzkiego Boforsa. Używano do jej ciągu ciągnika C2P.


Wersja oznaczano jako wz.38 stanowiła natomiast sprzęt półstały, bez własnego środka ciągu. Działo holowano za pomocą samochodu Polski Fiat 621 lub terenowego wz.34. Stanowiła ona głównie wyposażenie półstałych plutonów używanych do ochrony obiektów strategicznych. W wersji pół stałej armata miała odczepiany wózek z dwoma kołami oraz trzy wsporniki składane na jedną stronę.


Warto wspomnieć, iż w Polsce używano także dział w wersji morskiej, które w konfiguracji sprzężonej zamontowane były na ORP „Gryf”, ORP „Błyskawica”, ORP „Orzeł”, ORP „Sęp”.
 

Amunicja

Amunicja do dział 40 mm produkowana była w Fabryce Amunicji w Skarżyski, a w późniejszym okresie w Wytwórni nr 2 w Kraśniku. Jednostka ognia dla armaty 40 mm Bofors wynosiła 200 pocisków, jednak na C2P znajdowało się 160 pocisków. Transportowano także na przyczepach amunicyjnych holowanych przez ciągniki C2P 800 pocisków.

 

Epizod wrześniowy

We wrześniu 1939 roku jednostki artylerii plot, czyli jeden pułk i 12 dywizjonów oraz Centrum Wyszkolenia mobilizowały się w trybie alarmowym – zarówno na potrzeby wojska jak i obrony OPL kraju.

 

 


Dywizje piechoty otrzymały po jednej zmotoryzowanej baterii armat 40 mm wz.36 numerowane odpowiednio 1-30, który to numer odpowiadał numerowi dywizji piechoty. Brygady kawalerii otrzymały po jednym plutonie zmotoryzowanym (2 działa), których to numeracja powstała z dodaniem do liczby 80 numerów odpowiedniego dywizjonu artylerii konnej.
Działa 40 mm Bofors znalazły się w następujących jednostkach we wrześniu 1939 roku:

 

2 Morski Dywizjon Artylerii Przeciwlotniczej, w którym 24 bateria półstała uzbrojona była w 8 armat półstałych 40 mm wz.38. Bateria przeznaczona do obrony plot Helu.

 

1. pułk artylerii przeciwlotniczej z Warszawy mobilizował:
81 bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa typu „B” - w uzbrojeniu. 2 armaty wz.36
28 bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa typu „A” - w uzbrojeniu 4 armaty wz.36
26 bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa typu „A” - w uzbrojeniu 4 armaty wz.36
8 bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa typu „A” - w uzbrojeniu 4 armaty wz.36
18 bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa typu „A” - w uzbrojeniu 4 armaty wz.36
9 bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa typu „A” - w uzbrojeniu 4 armaty wz.36
ośrodek zapasowy art. plot nr 1 – w jego skład wchodziła m.in.. bateria artylerii półstałej typu „A” - w uzbrojeniu 4 armaty wz.38 oraz 2 baterie artylerii przeciwlotniczej motorowej „A” (po 4 armaty wz.36 każda) oraz 3 baterie półstałe typu „B” (po 2 armaty wz.38)
Łącznie 1 PAP wystawiał 30 dział wz.36 i 10 dział wz.38

2 dywizjon artylerii przeciwlotniczej z Grodna:
301 pluton artylerii przeciwlotniczej półstały – w uzbrojeniu 2 armaty wz.38
302 pluton artylerii przeciwlotniczej półstały – w uzbrojeniu 2 armaty wz.38
84 bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa typu „B” - w uzbrojeniu. 2 armaty wz.36
94 bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa typu „B” - w uzbrojeniu. 2 armaty wz.36
20 bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa typu „A” - w uzbrojeniu 4 armaty wz.36
29 bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa typu „A” - w uzbrojeniu 4 armaty wz.36
Łącznie 1 DAP wystawiał 12 dział wz.36 i 4 działa wz.38

3 dywizjon artylerii przeciwlotniczej w Wilnie:
83 bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa typu „B” - w uzbrojeniu. 2 armaty wz.36
19 bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa typu „A” - w uzbrojeniu 4 armaty wz.36
1 bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa typu „A” - w uzbrojeniu 4 armat wz.36
Łącznie 3 DAP wystawiał 10 dział wz.36

5 dywizjon artylerii przeciwlotniczej z Krakowa
85 bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa typu „B” - w uzbrojeniu. 2 armaty wz.36
6 bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa typu „A” - w uzbrojeniu 4 armaty wz.36
7 bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa typu „A” - w uzbrojeniu 4 armaty wz.36
21 bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa typu „A” - w uzbrojeniu 4 armaty wz.36
24 bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa typu „A” - w uzbrojeniu 4 armaty wz.36
Łącznie 5 DAP wystawiał 18 dział wz.36

6 dywizjon artylerii przeciwlotniczej ze Lwowa
93 bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa typu „B” - w uzbrojeniu. 2 armaty wz.36
86 bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa typu „B” - w uzbrojeniu. 2 armaty wz.36
12 bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa typu „A” - w uzbrojeniu. 4 armaty wz.36
5 bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa typu „A” - w uzbrojeniu. 4 armaty wz.36
11 bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa typu „A” - w uzbrojeniu. 4 armaty wz.36
71 bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa typu „A” - w uzbrojeniu. 4 armaty wz.36
Łącznie 6 DAP wystawiał 20 dział wz.36

7 dywizjon artylerii przeciwlotniczej z Poznania
87 bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa typu „B” - w uzbrojeniu. 2 armaty wz.36
10 bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa typu „A” - w uzbrojeniu. 4 armaty wz.36
17 bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa typu „A” - w uzbrojeniu. 4 armaty wz.36
14 bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa typu „A” - w uzbrojeniu. 4 armaty wz.36
25 bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa typu „A” - w uzbrojeniu. 4 armaty wz.36
Łącznie 7 DAP wystawiał 18 dział wz.36

8 dywizjon artylerii przeciwlotniczej z Torunia
801 pluton artylerii przeciwlotniczej półstałej – w uzbrojeniu 2 armaty wz.38
802 pluton artylerii przeciwlotniczej półstałej – w uzbrojeniu 2 armaty wz.38
803 pluton artylerii przeciwlotniczej półstałej – w uzbrojeniu 2 armaty wz.38
804 pluton artylerii przeciwlotniczej półstałej – w uzbrojeniu 2 armaty wz.38
805 pluton artylerii przeciwlotniczej półstałej – w uzbrojeniu 2 armaty wz.38
91 bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa typu „B” - w uzbrojeniu. 2 armaty wz.36
4 bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa typu „A” - w uzbrojeniu. 4 armaty wz.36
15 bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa typu „A” - w uzbrojeniu. 4 armaty wz.36
16 bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa typu „A” - w uzbrojeniu. 4 armaty wz.36
Łącznie 7 DAP wystawiał 14 dział wz.36 i 10 dział wz.38

9 dywizjon artylerii przeciwlotniczej z Brześcia n/ Bugiem
89 bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa typu „B” - w uzbrojeniu. 2 armaty wz.36
27 bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa typu „A” - w uzbrojeniu. 4 armaty wz.36
30 bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa typu „A” - w uzbrojeniu. 4 armaty wz.36
3 bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa typu „A” - w uzbrojeniu. 4 armaty wz.36
901 pluton artylerii przeciwlotniczej półstałej – w uzbrojeniu 2 armaty wz.38
902 pluton artylerii przeciwlotniczej półstałej – w uzbrojeniu 2 armaty wz.38
903 pluton artylerii przeciwlotniczej półstałej – w uzbrojeniu 2 armaty wz.38
ośrodek zapasowy artylerii przeciwlotniczej nr 2 – w składzie m.in. bateria artylerii przeciwlotniczej półstałej „A” (4 armaty wz.38), cztery baterie przeciwlotnicze motorowe typu „A” (po 4 armaty wz.36, czyli 16 armat łącznie), cztery baterie przeciwlotnicze półstałe typu „B” (po 2 armaty wz.38, łącznie 8 armat), bateria podchorążych rezerwy (4 armaty wz.36)
Łącznie 9 DAP wystawiał 34 działa wz.36 i 18 dział wz.38

11 dywizjon artylerii przeciwlotniczej z Dęblina
2 bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa typu „A” - w uzbrojeniu. 4 armaty wz.36
22 bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa typu „A” - w uzbrojeniu. 4 armaty wz.36
Łącznie 11 DAP wystawiał 8 dział wz.36

13 samodzielna bateria artylerii przeciwlotniczej z Równego
82 bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa typu „B” - w uzbrojeniu. 2 armaty wz.36
13 bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa typu „A” - w uzbrojeniu. 4 armaty wz.36
Łącznie 13 SBAP wystawiał 8 dział wz.36

15 dywizjon artylerii przeciwlotniczej z Katowic
23 bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa typu „A” - w uzbrojeniu. 4 armaty wz.36
Łącznie 15 DAP wystawiał 4 dział wz.36

Podczas Wojny Obronnej 1939 roku użyto łącznie:

  • 148 dział 40 mm Bofors do obrony wojsk operacyjnych, wchodzących w skład wielkich jednostek.

  • 92 działa 40 mm Bofors znajdujące się w 46 plutonach wojskowych OPL.

  • 46 dział 40 mm Bofors (głównie w wersji wz.38) do ochrony obiektów przemysłowych, sformowanych w 23 plutony po 2 działa.

  • 24 lotnicze plutony armat 40 mm Bofors do ochrony lotnisk wojskowych w 12 plutonach.

  • 18 dział w OPL Wybrzeża

  • 14 dział w Centrum Wyszkolenia Obrony Przeciwlotniczej.

  • 8 dział łącznie w obu ośrodkach zapasowych.

Wiadomo także, o pewnej ilości dział pozaetatowych, które przeznaczone były na eksport, a zostały użyte przez jednostki polskie, do obrony przeciwlotniczej. Na przykład w pierwszych dniach września w Gdyni żołnierze znaleźli 2 baterie dział 40 mm przeznaczonych dla Anglii. Warsztaty Portowe MW uzupełniły brakujące przyrządy celownicze wykonując prowizoryczne celowniki kołowe. Połowę armat przydzielono LOW dla 1. morskiego dywizjonu artylerii przeciwlotniczej i wykorzystano do obrony Kępy Oksywskiej jako samodzielne plutony. Zestrzeliły one od 3 do 4 samolotów wroga do 19.IX. Pozostałe działa wysłano na Hel.

 


Pewną ilość dział wz.36 przeznaczonych dla Holandii żołnierze z Armii „Pomorze” znaleźli 4 września na bocznicy kolejowej w Toruniu.


Działa 40 mm Bofors wz.36 i wz.38 okazały się skuteczną bronią, chwaloną przez żołnierzy, którzy nazywali je „Zenitówkami”. Broni tej jednak było za mało, dla ochrony przeciwlotniczej kraju tak rozległego jak Polska, przez co została mocno rozproszona.


Nie wszystkie jednostki dotarły do swoich jednostek, niektóre natomiast zatrzymano do ochrony obiektów strategicznych.


Dział używano zarówno do prowadzenia ognia przeciwlotniczego, na pułapie średnim, pomiędzy zasięgiem ognia przeciwlotniczego ckm, a zasięgiem dział 75 mm. Często także zdarzało się, że działa były używane do prowadzenia ognia przeciwpancernego. Dla przykładu warto przytoczyć parę epizodów jednostek użytkujących działa 40 mm.

 

  • 7 bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa (typ „A” - 4 działa) – przydzielona do 7 DP w okresie walki 1 – 20 września zniszczyła 7 samolotów wroga;

  • 14 bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa (typ „A” - 4 działa) – przydzielona do 14 DP w okresie walki 1 – 20 września zniszczyła 13 samolotów wroga, a w czasie bitwy nad Bzurą skutecznie odpierała atak czołgów niemieckich;

  • 16 bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa (typ „A” - 4 działa) – przydzielona do 16 DP, już 1 września strąciła 4 samoloty nad Grudziądzem, a ogółem 12 samolotów. Odpierała także kilkukrotne ataki czołgów i transporterów opancerzonych;

  • 18 bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa (typ „A” - 4 działa) – przydzielona do 18 DP, pierwszy samolot zestrzeliła nad Łomżą 1 września o godzinie...4:30 rano. Ogółem zniszczyła 12 samolotów wroga;

  • 71 bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa (typ „A” - 4 działa) – przydzielona do 10 BK łącznie zniszczyła 3 samoloty oraz 5 czołgów niemieckich.

  • 87 bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa (typ „B” - 2 działa) – przydzielona do Wielkopolskiej BK, zniszczyła łącznie 6 samolotów.

  • 1 bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa (typ „A” - 4 działa) - przydzielona do 1 DP, osłaniając mosty pod Pułtuskiem i Wyszkowem zestrzeliła 5 samolotów, oraz walczyła z czołgami wroga.

  • 8 bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa (typ „A” - 4 działa) – przydzielona do 8 DP, była rekordzistą, gdyż podczas osłaniania w rejonie mostów Modlina zestrzeliła aż 24 samoloty wroga i kilka uszkodziła.


Ogółem wszystkie jednostki przeciwlotnicze we wrześniu 1939 roku zestrzeliły 285 samolotów, a 279 samolotów zostało uszkodzonych (wszystkie powyżej 10% uszkodzonych podzespołów).

 

Po Wrześniu 1939

Niektóre jednostki używające dział 40 mm zdołały się ewakuować do południowych sąsiadów. Tak więc we wrześniu 1939 roku ewakuowały się:
5 bateria artylerii przeciwlotniczej motorowej typu „A” zdołała ewakuować się na Węgry
11 bateria artylerii przeciwlotniczej motorowej typu „A” zdołała ewakuować się na Rumunię
29 bateria artylerii przeciwlotniczej motorowej typu „A” zdołała ewakuować się na Węgry
71 bateria artylerii przeciwlotniczej motorowej typu „A” zdołała ewakuować się na Węgry

Matematyczna ocena skuteczności 40 mm armata Bofors

W ramach powstawania planu reorganizacji dokonano w 1937 roku oceny skuteczności dział przeciwlotniczych, wraz z pomocą prof. dr Witolda Pogorzelskiego z Politechniki Warszawskiej (matematyka). Posługując się rachunkiem prawdopodobieństwa wyliczył on, iż dla dział 40 mm, na każde 160 oddanych strzałów można liczyć na zestrzelenie jednego samolotu. Warto wspomnieć, iż dla dział 75 mm było to 300 strzałów. Działa 40 mm miały mniejszy zasięg, ale dużą szybkostrzelność w stosunku do dział 75 mm. Za skuteczną i silną uważano więc obronę obiektu 2 plutonami działek po 2 działa 40 mm każdy. Za wystarczającą uważano obronę obiektu za pomocą jednego plutonu.

 

Transport i obsługa

Jak wspomniano wyżej armata wz.36 transportowana była w ciągu ciągnika C2P, który mógł wraz z nią rozwinąć prędkość do 40 km/h. Armata wz.38 holowana była przez PF 621 lub samochód wz.34. Obsługę stanowiło 7 kanonierów i 2 kierowców.

 

Konstrukcja

Armata 40 mm Bofors miała szybko wymienną lufę monoblokową z tłumikiem płomienia, a także hydrauliczno – sprężynowy oporopowrotnik oraz zamek automatyczny klinowy pionowy i sprężynowe odciążacze. Lufa z łożem górnym osadzona była (w wersji wz.36) na czterokołowym resorowanym podwoziu z dwoma wspornikami rozkładanymi podczas strzelania. Podwozie umożliwiało szybką zmianę stanowiska. Zasilanie odbywało się z 4-nabojowej łódki.
Ogień prowadzono z pomocą celownika przeziernikowego PZO, wobec czego zbędne były kosztowne i wymagające wyspecjalizowanej obsługi przyrządy optyczne celownicze. Bateria dysponowała także dalmierzem stereoskopowym 1,5 m wz. K3.

 

 

40 mm armata Bofors - podstawowe dane

Kaliber: 40 mm
Długość lufy: 56,2 kalibrów
Masa w pozycji bojowej: 2320 – 2350 kg
Szybkostrzelność teoretyczna: 120 strz/min
Szybkostrzelność praktyczna: 20-40 strz/min
Kąt ostrzału w płaszczyźnie poziomej 360o
Kąt ostrzału w płaszczyźnie pionowej: -5o +85o
Donośność pionowa: 2800 m
Donośność pozioma praktyczna: 2000 m
Donośność pozioma teoretyczna: do 4275 m
Szybkość początkowa: 800 – 950 m/s
Masa pocisku: 091 kg
Masa ładunku: 0,93 kg
Obsługa: 9 osób