Podstawowym typem naboju karabinowego używanego przez Wojsko Polskie II RP były naboje Mauser kalibru 7,92 mm. Konstrukcja naboju 7,92 mm wywodziła się od naboju kb wz.1888, w którym po raz pierwszy zastosowano łuskę bez kryzy wystajacej, wg szwajcarskiego wynalazku. W 1905 roku zmodernizowano poprzez wprowadzenie pocisku ostro zakończonego (Spitzgeschoss), czyli nabój z pociskiem "S" lub "SI". Naboje 7,92 mm przez lata były podstawową amunicją wielu krajów świata.

Początki produkcji

W czerwcu 1921 r. Rada Wojenna przy Ministrze Spraw Wojskowych przyjęła jako standardowe wyposażenie 7,92 mm kb Mausera wz. 1898. Prawdopodobnie ze względów politycznych pierwszy wybór padł na karabiny produkcji francuskiej -- Lebela lub Berthiera. Duży wpływ na decyzję o wyborze niemieckiego Mauser'a miało przyznanie Polsce na mocy traktatu wersalskiego wyposażenia niemieckiej fabryki broni w Gdańsku 10 marca 1921 roku. Wybrany typ karabinu stanowił jedno z ostatnich opracowań niemieckiego konstruktora broni Paula Mausera i funkcjonował w Polsce pod oficjalnym oznaczeniem "7,92mm kb Mauser wz. 1898". Broń była jak na owe czasy nowoczesna, lecz dość skomplikowana, droga w produkcji i trudna do masowego wytwarzania. Przyznane Polsce maszyny przewieziono do warszawskiej fabryki Gerlacha, w której do tej pory prowadzono remonty uszkodzonej w działaniach wojennych broni.¹ Wydzielone obszary z fabryki Gerlacha, w których produkowano już od 1922 r. broń, przemianowano na Państwową Fabrykę Karabinów, która produkowała szereg z międzywojennego sprzętu polskiego.

Naboje z pociskiem lekkim "S" oraz ciężkim "SC"

Naboje z pociskiem ciężkim "SC" i dalekonośnym "D"

Naboje z pociskiem przeciwpancernym "P" i przeciwpancerno - świetlnym.

Produkcji podjęły się Zakłady Amunicyjne  "Pocisk"  S.A. oraz Wojskowa Wytwórnia Amunicji - obie fabryki znajdowały się w  Warszawie. Na wiosnę 1919 r. podjęły działalność Warsztaty Amunicyjne Nr 1 w Warszawie. Oprócz innej działalności zajmowały się również kompletowaniem amunicji z zakupionych komponentów oraz czyszczeniem i sortowaniem naboi znajdujących się w magazynach. Równolegle uruchomiono w latach 1919-1921 produkcję komponentów amunicji strzeleckiej. Powstały: Wytwórnia Łusek i Łódek w Poznaniu, Wytwórnia Kapsli i Kapiszonów w Toruniu oraz Przetwórnia Materiałów Wybuchowych w Bydgoszczy zajmująca się odzyskiwaniem prochów i materiałów wybuchowych ze starej amunicji pozostawionej przez zaborców.

Naboje z pociskiem zapalającym "Z" i zapalającym "Z" dla lotnictwa oraz wskaźnikowym "W".

Na początku 1925 r. połączono je z Centralnymi Składami Amunicyjnymi tworząc Warsztaty Zakładów Amunicyjnych. Amunicję wytwarzano według wzorów niemieckich na podstawie technologii opracowanej we własnym zakresie i aż do 1928 roku elaborowano prochem pochodzenia amerykańskiego.  Na przełomie lat 1927/1928 w Państwowej Wytwórni Prochu i Materiałów Kruszących w Pionkach, rozpoczęto produkcję bawełny strzelniczej i w oparciu o nią własnego prochu bezdymnego z różnym przeznaczeniu. Podobne warsztaty powstały w tym samym czasie w Krakowie i Poznaniu. Ich produkcja w 1927 r. wyniosła około 25 milionów sztuk amunicji strzeleckiej. Ze względu na stare maszyny, wysokie koszty i nie najlepszą jakość wyrobów ich rola była mocno ograniczona. W styczniu 1923 r. Centralny Zarząd Wytwórni Wojskowych rozpoczął budowę największej w Polsce Fabryki Amunicji w Skarżysku wchodzącej w skład nowo powstałych Państwowych Wytwórni Uzbrojenia. W 1927 r. fabryka rozpoczęła produkcję. Tuż po uruchomieniu produkowano miesięcznie milion sztuk amunicji karabinowej Mausera, a w 1931 r. miesięczna produkcja wahała się w granicach 20-23 milionów sztuk. Wytwarzano tutaj pełny asortyment naboi 7,92 mm x 57 aż do wybuchu II wojny swiatowej.

Łuski polskiej amunicji karabinowej Mauser wz.98 kal 7,92 mm były wytwarzane z blachy mosiężnej zawierającej 67% miedzi i 33 % cynku. Od 1937 roku, wytwarzano również łuski  zawierające 72 % miedzi i 28 % cynku. Wysokość łusek  wynosiła 57 mm, przy dnie łuski był wytoczony rowek, tzw. wtok dla pazura wyciągu. Długość całkowita zespolonych nabojów wszystkich wzorów wynosiła 80,3 mm.  Masa ładunku grafitowanego lub płytkowego prochu bezdymnego jakim wypełniane były łuski, wahała się pomiędzy 2,95 a 3,15 g.

Wszystkie rodzaje ostrych nabojów kal. 7,9 mm miały jednakowy kształt. Wzór naboju można było określić po kolorze lakieru, jakim był zalany rowek wokół gniazda spłonki. Lakier spełniał tez funkcje zabezpieczającą  spłonkę przed zawilgoceniem.

Naboje ostre

Amunicję kal 7,92 mm w Polsce produkowano z rodzajami pocisków:

• lekkim S,  zarówno dla wojsk lądowych jak i lotnictwa;

• ciężkim SC;

• ciężkim SC o wzmocnionym ładunku prochu, do prób odbiorczych broni w wytwórniach

• przeciwpancernym P

• przeciwpancerno-świetlnym PS

• zapalającym Z, zarówno dla wojsk lądowych, jak i lotnictwa

• dalekonośnym D - produkowany od 1934 roku

• wskaźnikowym W - prace nad tym typem ( wybuchowy pocisk wskaźnikowy do broni maszynowej) podjęto w 1936 roku. Okazały się bardzo skuteczne i lepsze od swoich angielskich, czeskich i belgijskich odpowiedników, odznaczając się większa czułością i widocznością. Oznaczone były u szczytu lakierem w kolorze czerwonym, obwódki spłonek w kolorze czarnym. Do wybuchu wojny  wyprodukowano partię 10 000 szt.

Od roku 1938 zaniechano produkcji nabojów z pociskiem lekkim S - lotniczych.           

W  1928,  w Fabryce Amunicji w Skarżysku rozpoczęto  produkcję amunicji kal. 7,92 mm  przeznaczonej do stałych karabinów maszynowych  strzelających  w uzgodnieniu z obrotami śmigła - Vickers wz. E - oraz polskich wz.33 i 36. Amunicje tę wytwarzano zgodnie ze specjalnie utrudnionymi warunkami technicznymi i odbierano w oparciu o bardzo rygorystyczne przepisy odbioru wojskowego. Była ona  znacznie droższa i w instrukcjach zalecano, by jej nie stosować do karabinów maszynowych obserwatora, które mogły strzelać normalną amunicją przeznaczoną do broni maszynowej wojsk lądowych.

W latach 1934-1936 inż. Janina Walczyńska opracowała masę do wyrobu spłonek amunicji karabinowej nie powodującą korozji luf, która nie ustępowała jakością najlepszym wzorom zagranicznym.

Naboje ślepe i ćwiczebne

W Polsce produkowano cztery rodzaje nabojów ślepych. Elaborowano je specjalnym bezdymnym prochem ćwiczebnym, dostarczanym przez Wytwórnię Prochu w Boryszewie. W nabojach ślepych przeznaczonych do karabinów i karabinków łuska była wypełniona prochem do połowy, a przy nabojach przeznaczonych do karabinów maszynowych, łuska była wypełniona  prochem w 2/3 swojej objętości. Nad ładunkiem prochu mieściła się przybitka z szarej waty sięgająca do szyjki łuski. Pociski do nabojów ślepych  były wykonane przeważnie z drewna olchowego. Były  drążone wewnątrz, ścianki pocisków w nabojach przeznaczonych do karabinów i karabinków miały  grubość 1,45 do 1,5 mm, w nabojach przeznaczonych do karabinów maszynowych miały grubość od 1,6 do 2 mm.

Inne typy polskiej amunicji. h) nabój ślepy do ckm Hotchkiss wz. 25, i) nabój ślepy do km obserwatora Vickers wz. F, j) nabój szkolny z roku 1923, k) nabój szkolny wykonany z wystrzelonych łusek i pocisków, I) nabój szkolny ze spłonką z krążka gumy, m) nabój szkolny z wgłębieniem w miejscu spłonki, n) nabój szkolny z wytłoczeniami w pocisku

Naboje szkolne

Amunicja szkolna była wykorzystywana przy zapoznawaniu żołnierzy z budową broni strzeleckiej. Pociski i łuski  były wykonane z mosiądzu i stanowiły jedną całość. Łuski amunicji szkolnej, w celu lepszego odróżnienia od amunicji ostrej, posiadały na swoim obwodzie sześć głębokich wgnieceń, a w dnie wgłębienie na grot iglicy.  W WP używano również zdobytej na zaborcach amunicji szkolnej. Na kilka lat przed wybuchem wojny, opracowano nowy wzór naboju szkolnego, którego łuska nad dnem był monetowana  na szerokości 10 mm a w miejscu spłonki nabój miał wtłoczony krążek twardej gumy.

Etyketa z opakowania kartonowego amunicji karabinowej.

Opakowanie

Naboje do kb i kbk były dostarczane w łódkach  (czasami były sygnowane np. PK ) po 5 sztuk, po 3 łódki w  tekturowym pudełku. Naboje do karabinów maszynowych  pakowano do pudełek również po 15 sztuk, ale bez łódek.  Na pudełkach podawano nazwę wytwórni i jej znak, liczbę nabojów, kaliber i wzór pocisku, przeznaczenie, numer partii oraz datę zespolenia. Napisy na pudełku były drukowane farbą takiego koloru, jaki był na obwódkach spłonek umieszczonej w nim amunicji.  Na pudełkach z amunicją lotniczą znajdował się dodatkowo napis "lotn".  Pudełka były układane (po 84 sztuki) w blaszanych puszkach, które zalutowywano i wkładano do drewnianych skrzynek, pomalowanych na kolor  ochronny. Skrzynki miały namalowane oznaczenia  amunicji oraz naklejki takie jak na  tekturowych pudełkach. Skrzynki z amunicja lotniczą były dodatkowo oznakowane żółtymi paskami.

Wrzesień 1939. Skład polskiego sprzętu wojskowego zdobyty przez Niemców. Po prawej polskie skrzynie drewniane na amunicję karabinową.

Wymiana i eksport

Amunicja mauserowska przybywała do kraju także w wyniku umów o wymianie sprzętu z innymi krajami. I tak podpisano i zrealizowano następujące umowy:

• Na podstawie umowy z Rumunią w latach 1923-25 do Polski przybyło 13.133.000 sztuk amunicji 7,92 mm Mauser;

• Na podstawie umowy z Estonią w latach 1928 - 29 do Polski przybyło 1.500.000 sztuk amunicji 7,92 mm Mauser;

Bogaty był także eksport polskiej amunicji poza granice kraju. I tak z umów eksportowych należy wymienić:

• W 1929 roku do Chin sprzedano 13.000.000 sztuk amunicji 7,92 mm pochodzącej z zapasów wojskowych za 995.661 zł;

• W 1930 roku do Chin sprzedano 2.260.000 sztuk amunicji 7,92 mm pochodzącej z zapasów wojskowych za 231.400 zł;

• W 1930 roku do Chin sprzedano 3.215.000 sztuk amunicji 7,92 mm pochodzącej z zapasów wojskowych za 401.257 zł;

• W 1930 roku do Chin sprzedano 2.000.000 sztuk amunicji 7,92 mm pochodzącej z zapasów wojskowych za 106.800 zł oraz za kompensatę w materiałach wojskowych;

• W 1930 roku do Chin sprzedano 810.000 sztuk amunicji 7,92 mm pochodzącej z zapasów wojskowych za 108.135 zł oraz za kompensatę w materiałach wojskowych;

• W 1930 roku do Estonii sprzedano 2.500.000 sztuk amunicji 7,92 mm pochodzącej z zapasów wojskowych za za kompensatę w materiałach wojskowych;

• W 1930 roku do Hedżasu sprzedano 3.500.000 sztuk amunicji 7,92 mm pochodzącej z zapasów wojskowych;

• W 1931 roku do Chin sprzedano 100.000 naboi 7,92 mm z produkcji firmy "Pocisk", za pośrednictwem firmy Grimard;

• W 1931 roku do Chin sprzedano 5.349.000 naboi 7,92 mm z zapasów wojskowych oraz 1.509.560 elabrowanych naboi 7,92 mm z produkcji "Pocisk", za pośrednictwem firmy Grimard za odpowiednio 426.301 zł i 214.961 zł.;

• W 1931 roku firmie Agrumaria sprzedano 2.000.000 sztuk naboi 7,92 mm z zapasów wojskowych za materiały wojskowe;

• W 1932 roku do Chin sprzedano 385.000 sztuk naboi 7,92 mm z zapasów wojskowych za 24.208 zł;

• W 1936 roku do Bułgarii sprzedano 1.000.000 sztuk amunicji 7,92 mm "S" lotniczej z PWU za 123.640 zł;

• W 1936 roku do Chin sprzedano 4.000.000 sztuk amunicji 7,92 mm Mauser z zapasów wojskowych za 208.000 zł. Amunicja popłynęła prawdopodobnie do Republiki Hiszpanii. Pośrednictwo "Daugs".;

• W 1936 roku do Chin sprzedano 800.000 sztuk naboi 7,92mm Mauser za 99.960 zł. Amunicja popłynęła prawdopodobnie do Republiki Hiszpanii. Pośrednictwo "Daugs".;

• W 1936 roku do Meksyku sprzedano 2.500.000 sztuk naboi nowych oraz 10.600.000 sztuk z zapasów wojskowych za odpowiednio 289.250 zł i 299.042 zł. Amunicja popłynęła prawdopodobnie do Republiki Hiszpanii. Pośrednictwo "Grimard".;

• W 1936 roku do Palestyny sprzedano 20.000 sztuk naboi 7,92 mm z PWU.;

• W 1936 roku sprzedano 1.530.000 sztuk amunicji nowej nieustalonemu odbiorcy.

• W 1937 roku do Grecji sprzedano 1.000.000 sztuk naboi 7,92 mm z zapasów wojskowych za 35.000 zł firmie "Gokkes-Wolff" w rzeczywistości dla hiszpańskich republikanów.

• W 1937 roku do Urugwaju sprzedano 50.000.000 sztuk naboi 7,92 mm z WA nr 1 za 7.750.000 zł firmie "Gokkes-Wolff" w rzeczywistości dla hiszpańskich republikanów.

• W 1937 roku sprzedano Bułgarii 1.000.000 sztuk spłonek do zapalników wz.90 z PWU za 4.250 zł

• W 1938 roku do Palestyny sprzedano 250.000 sztuk naboi 7,92 mm II gatunku niełódkowanych z PWU za 36.300 zł

• W 1938 roku do Peru sprzedano 15.000.000 sztuk naboi 7,92 mm z zapasów wojskowych. Amunicja popłynęła prawdopodobnie do Republiki Hiszpanii. Pośrednictwo "Grimard".

• W 1938 roku sprzedano z zapasów wojskowych 1.050.000 sztuk naboi 7,92 mm za 3.679 zł.

Oznaczenia po normalizacji oznaczeń amunicji

Na dnach łusek widniały znaki wytłoczone w układzie czterodziałowym, poszczególne sekcje były od siebie oddzielone kreskami ułożonymi promieniście od krawędzi dna do gniazda spłonki. Znaki oznaczały:

Wytwórnie amunicji:

• Orzełek narodowy i litera "W" - Wojskowa Wytwórnia Amunicji Karabinowej (1922-1925);

• Pk - Zakłady Amunicyjne "Pocisk" Spółka Akcyjna (1922-1939);

• Orzełek narodowy - Fabryka Amunicji w Skarżysku (1927-1939);

Krajowe zakłady dostarczające łuski lub komponenty do produkcji:

• N - Spółka Akcyjna Fabryk Metalowych pod Firmą "Norblin" Bracia Buch i T. Werner.

• DZ lub Dz - Walcownia Metali Spółka Akcyjna - Dziedzice.

• Fr lub F - Fabryka Wyrobów Srebrnych i Platerowanych Józef Fraget.

• Hr - Fabryka Wyrobów Platerowanych Bracia Henneberg.

• B - Fabryka Amunicji, Armatur i Odlewnia Metali "Babbit".

Zagraniczne zakłady dostarczające łuski lub komponenty do produkcji:

• D - Schweizerische Metallwerke Dornach, Szwajcaria.

• E - Enzesfelder Metallwarenfabrik, Enzesfeld, Austria.

• NW - Metallwarenfabrik Neurath Wien, Austria.

• K - ?

• AZ - ?

procent zawartości miedzi w mosiądzu - liczba 67;

rok produkcji - ostatnie dwie cyfry, np. 1937  - 37;

Płaszcze pocisków wytłaczano początkowo z melchioru o składzie 80% niklu i 20% miedzi, a następnie z blachy stalowej pokrywanej melchiorem.

Podstawowe dane

Kaliber: 7,92 mm
Spłonka: wz.90 (średnica 5,5 mm, wysokość 2,6 mm, masa ~ 0,25 g)
Długość łuski: 57 mm
Masa łuski: 10,8 -11,2 g
Długość  całego naboju: 80,3 mm
Masa  całego naboju w zależności od typu pocisku:
            z pociskiem  S, PS, Z  - 24 g
                                SC - 26,8 g
                                 P - 25,5 g

Paweł Janicki

1 Wcześniej w trakcie działań wojennych wszystkie maszyny fabryki zostały wywiezione przez armię carską.