W latach trzydziestych dwudziestego wieku rozwinął się nowy sposób na utrzymanie obronnego i fizycznego ducha narodu – zdobywanie Państwowej Odznaki Sportowej (P.O.S.) oraz Odznaki Strzeleckiej (O.S.). Aby zdobyć pierwszą z nich należało wykazać się tężyzną fizyczną, natomiast drugą – dobrym okiem i strzeleckimi umiejętnościami.

Na zdjęciach z epoki niejednokrotnie widzimy O.S. wpiętą w koalicyjkę lub P.O.S. noszoną na prawej piersi munduru. Jednak niewiele osób pamięta, iż istniała także Państwowa Odznaka Motorowa (P.O.M.). Podobnie jak P.O.S. nie była ona przeznaczona wyłącznie żołnierzom – według regulaminu P.O.M. z 1937 roku prawo otrzymania odznaki przysługiwało „każdemu nieposzlakowanemu obywatelowi polskiemu bez różnicy płci, który posiadając zezwolenie na prowadzenie pojazdów mechanicznych (cywilne lub wojskowe) wykona z pomyślnym wynikiem próby sprawności”.

Wzór odznaki P.O.M.

Celem ustanowienia odznaki była popularyzacja motoryzacji wśród szerszych warstw społeczeństwa, oraz przygotowanie automobilistów do potrzeb obrony ojczyzny. Państwowa Odznaka Motorowa została wprowadzona decyzją Ministerstwa Spraw Wewnętrznych z dnia 14 czerwca 1937 roku.

Odznaka dzieliła się na trzy kategorie – brązową, srebrną oraz złotą, które zdobywano po kolei. Okres ważności odznaki wynosił dwa lata (od 1 stycznia roku w którym zdobyto daną odznakę do końca roku następnego). Jedynie zdobywcy złotej odznaki cieszyli się możliwością posiadania jej bez potrzeby ponownego zdawania prób. Posiadacze odznaki brązowej i srebrnej mogli taką możliwość nabyć poddając się dwukrotnie próbom na daną odznakę w odstępie rocznym. Taki sposób organizacji jeszcze bardziej zachęcał do zdobywania odznaki wyższego stopnia, a co za tym idzie zdobywaniu kolejnych umiejętności i wiedzy.

Odznakę zdobyć - nie lada wyczyn.

Do prób na odznakę nie można było podejść „z marszu”. Uprzednio należało odbyć „pracę honorową dla dobra rozwoju motoryzacji” – dokładne wskazówki jak taka praca może wyglądać określał Polski Związek Motorowy lub Automobilklub Polski. Niejednokrotnie zdający byli członkami danego towarzystwa motoryzacyjnego, więc realizowali działania wynikające z misji i statutu stowarzyszenia. Kolejnym wymogiem niezbędnym do spełnienia było posiadanie co najmniej brązowej Odznaki Strzeleckiej – bez tego nie można było przystąpić do zdobywania nawet brązowej P.O.M.

Po spełnieniu powyższych wymagań można było przystąpić do prób na odznakę po ustaleniu z komisją terminu każdej z nich (próby mogły odbywać się w odstępach czasowych). Zdający musiał posiadać własny środek lokomocji i pokrywał koszty związane z jego użytkowaniem – POM można było zdobyć na motocyklu i samochodzie (sposób zdawania nie wpływał na rodzaj odznaki, a jedynie na rodzaj zagadnień praktyczno-teoretycznych).

Każdy z egzaminów składał się z tego samego rodzaju prób praktyczno-teoretycznych z rosnącym stopniem trudności. Na każdy stopień składała się:

• próba sprawności z O.P.L. GAZ.- Sprawdzano umiejętność użytkowania maski przeciwgazowej podczas prowadzenia pojazdu i wykonywaniu drobnych napraw, a także podczas jazdy nocnej.

• próba sprawności z terenoznawstwa, kartografii, budowy dróg i maskowania - Poza umiejętnością czytania mapy i orientacji w terenie należało wykazać się znajomością sieci i stanu dróg i mostów w Polsce, oraz wykorzystać ją podczas planowania trasy. Umiejętność maskowania sprawdzano, na wypadek zwiadu lotniczego – należało ukryć swój pojazd lub grupę pojazdów tak, by były one niewidoczne dla nieprzyjaciela,

• próba sprawności z jazdy motocyklowej lub samochodowej - Poza pokonaniem trasy w określonym wg regulaminu czasie i o określonej trudności zdający musiał wykazać, że w przeciągu ostatniego roku przejechał jako zawodnik lub turysta określony kilometraż. Wymagany dystans wynosił od 1000 (dla odznaki brązowej) do 3000 km (dla złotej).

• próba sprawności z robót praktycznych - Obejmowała sprawdzian z praktycznych umiejętności reperowania oraz znajomości anatomii swojego samochodu/motocykla. O ile na odznakę brązową sprawdzano umiejętności które dziś uznalibyśmy za podstawowe – np. sprawdzenie poziomu oleju czy ustawienie świateł – to na odznakę złotą należało już wykazać się rozebraniem gaźnika, czy wycentrowaniem koła.

• próba sprawności z doraźnej pomocy - Sprawdzano, czy kandydat na odznakę potrafi udzielić pierwszej pomocy w przypadku lekkiego uszkodzenia ciała.

• egzamin z wiadomości teoretycznych - Obejmujący wszelkie teoretyczne zagadnienia związane z motoryzacją, poczynając od budowy silnika na przygotowaniu pojazdu do długodystansowego rajdu kończąc.

Szczegółowe przebiegi prób i zakres pytań egzaminacyjnych określał Regulamin, zgodnie z stopniem odznaki na który zdawano. Prawo przeprowadzania egzaminów posiadało:

• Dowództwo Broni Pancernych, 

• Związek Wojskowych Klubów Sportowych,

• Automobil-Klub Polski,

• Polski Związek Motocyklowy,

• Polski Touring-Klub.

Wygląd odznaki

Państwowa Odznaka Motorowa przedstawiała koło samochodowe o średnicy 4 cm. Opona była srebrna, ciemno oksydowana, natomiast felga w zależności od stopnia odznaki – brązowa, srebrna lub złota. W prawej górnej części odznaki znajdowało się godło państwowe wykonane w białej emalii, po przeciwnej stronie odznaki widniały litery „P.O.M” wykonane w pomarańczowej emalii – barwie broni pancernych. Miniatura wyglądała identycznie, z tą różnicą, że średnica koła wynosiła 2 cm. Każda odznaka była numerowana i posiadała legitymację.

Okładka Regulaminu P.O.M. Ministerstwa Spraw Wojskowych z 1937 r.

Ciekawostką może być fragment miesięcznika Touring wydawanego przez Polski Touring-Klub informujący, że przed ustaleniem wzoru odznaki odbył się konkurs, którego celem był wybór projektu przyszłej odznaki, jednak żadna z nagrodzonych prac nie doczekała się realizacji.

Opowiadając o Państwowej Odznace Motorowej należy zwrócić uwagę jak ważna i trudna do zdobycia była to odznaka. O ile P.O.S. mógł w tamtych czasach zdobyć każdy – wystarczyła odpowiednia kondycja fizyczna i ćwiczenia, tak odznakę motorową mogli zdobyć nieliczni. Pierwszym problemem z jakim spotkał się kandydat na P.O.M. był motocykl lub samochód – w czasach gdy podstawowym środkiem lokomocji zwłaszcza poza terenem miejskim był koń - już samo zezwolenie na prowadzenie pojazdów mechanicznych nie było tak popularne jak dzisiaj. Kolejnym utrudnieniem był poziom wiedzy jaki należało posiadać, czego dowodem były wymagania prób praktycznych na odznakę złotą. Osoba która była w stanie je wykonać wykazywała się iście mechanicznymi umiejętnościami i doskonałym opanowaniem pojazdu. Z pewnością posiadacz odznaki zawstydziłby niejednego dzisiejszego kierowcę.

Replika Państwowej Odznaki Motorowej

Czy Państwowej Odznace Motorowej udało się spełnić założone zadanie? Odnalezione dokumenty i relacje z gazet ukazują, że odznaka była potrzebna, ponieważ zabiegały o nią środowiska automobilistów i Związek Strzelecki. Szkoda, że udało ją wprowadzić tak późno, bo jedynie dwa lata przed rozpoczęciem wojny. Gdyby udało wprowadzić się ją wcześniej na pewno przyczyniłaby się do jeszcze większego rozpropagowania motoryzacji. Najprawdopodobniej nie udało się w przeciągu dwóch lat nadać nikomu odznaki złotej. Nie wiemy również nic o odznakach srebrnych. Jedynym dowodem nadawania P.O.M .przed wojną jest odznaka, która ukazała się kilka lat temu na jednym z portali aukcyjnych – posiadająca na rewersie numer 58. Niestety to nie ona prezentowana jest na poniższych zdjęciach – widoczna odznaka jest kopią wykonaną przez warszawskiego grawera, Stanisława Reisinga na zlecenie pana Jakuba Maruszczaka.

Michał Lorek

Źródła:

- J. Maruszczak "Państwowa Odznaka Motorowa w Wojsku Polskim"

- Strzelec na Ziemi Wielkopolskiej nr 41/1935, Poznań 1935.

- Touring nr 3/1937, Warszawa 1937.

- Touring nr 61937, Warszawa 1937

- Strzelec nr16/1938, Warszawa 1938.

- Regulamin POM, Warszawa 1937.