Na podstawie rozkazu Ministra Spraw Wojskowych z 10 maja 1924 r., o wprowadzeniu w życie nowej organizacji artylerii przeciwlotniczej Dowództwo Okręgu Korpusu Nr II poleciło utworzenie samodzielnej baterii artylerii przeciwlotniczej Nr 2, przy 2. pułku artylerii ciężkiej w Grodnie. Skład osobowy baterii był niewielki – 2 oficerów, 7 podoficerów i 26 szeregowych. Wyposażenie baterii stanowiły dwie armaty plot. półstałe kal. 76,2 mm wz.1902 i dwa karabiny maszynowe. Samodzielną baterią dowodził por. Marian Ihnatowicz.

Dwa lata później,8 lipca 1926 roku 2 bateria przeformowana została na 2 samodzielny dywizjon artylerii przeciwlotniczej, składający się z dwóch baterii, w każdej po dwie armaty polowe. Jednostka stacjonowała w koszarach Dąbrowskiego między ulicami Legionowa – Przedmiejska – Cicha.

Kadra

W latach 1926 - 1939 funkcję dowódcy 2 dywizjonu artylerii przeciwlotniczej sprawowali kolejno:

• por. Marian Ihnatowicz - od 1924 do???

• kpt/mjr Górski Bronisław Sylwester od 1932 do 1939 r.

1 bateria z 2 dywizjonu artylerii przeciwlotniczej z Grodna - 16.IX.1938 roku.

Z kolekcji J.Zbrzeskiego.

Kadra zawodowa oficerów 2 dywizjonu według stanu na 23 marca 1939 r. przedstawiała się następująco:

Okres mobilizacji

W wyniku napływających informacji o koncentracji wojsk niemieckich podjęto decyzję o mobilizacji we wszystkich jednostkach, w tym w Dowództwie Okręgu Korpusu nr III w Grodnie, pod które podlegał dyon. Mobilizacja 2 daplotu rozpoczęła się 24 sierpnia 1939 r. W wyniku mobilizacji dywizjon wystawił dywizjon półstały artylerii przeciwlotniczej nr 131, który składał się z trzech baterii półstałych o numerach 131, 132 i 133, oraz 2 baterie typu A, 2 baterie typu B oraz dwa plutony półstałe. Kanonierzy mobilizowani byli przede wszystkim z powiatów Białystok i Grodno.

Ponadto nadwyżki personalne i materiałowe odesłane zostają do Ośrodka Zapasowego Artylerii Przeciwlotniczej w Brześciu nad Bugiem. Nadwyżka wynosiła 15 oficerów, 4 podchorążych i 580 podoficerów i szeregowych. Nadwyżka materiałowa obejmowała 1 armatę 75 mm wz.36 (instrukcyjną), 1 armatę 75 mm wz.97/25 (bez oporopowrotnika), 3 kbk, 12 kbk sportowych, 17 samochodów Polski Fiat, warsztaty samochodowe rusznikarski, puszkarski, umundurowanie 1200 kompletów, akta ewidencji personalnej, tajne, mobilizacyjne, biblioteka i kancelaria, cały sprzęt wyszkolenia dyonu, amunicja 7,92 mm ok. 5000 sztuk, ok. 500 masek RSC, sztandar 2 daplot.

Koszary 2 daplotu bombardowano już 1 września 1939 r. o 6:15. Efektem było jedynie trafienie w szpital miejski.

Szlak bojowy

Dywizjon półstały artylerii przeciwlotniczej nr 131 – Dowodzony przez kpt Bolesława Borowika. Składał się z trzech baterii półstałych o numerach 131, 132 i 133. Jednostka przydzielona do OPL Krakowa.

Bateria artylerii przeciwlotniczej nr 131 – bateria półstała, typu II, wyposażona w 4 armaty 75 mm wz.97/25. Dowodzona przez por. Stanisława Horbaczewskiego. Dowódcą 1 plutonu był ppor. Tomkiewicz, a 2 plutonu ppor. rez. Inż. Teodor Chmieliński. Bateria w dniu 26 sierpnia 1939 r. wyrusza transportem kolejowym z Grodna do Krakowa, gdzie dociera 28 sierpnia. Zajmuje stanowisko ogniowo koło parku Jordana. Bateria zwalcza lotnictwo niemieckie, do dnia 5 września. Kiedy Kraków zostaje zagrożony zajęciem przez Niemców, dowódca baterii wydaje rozkaz zniszczenia dział na stanowiskach za pomocą wlania kwasu do luf. Bateria rusza na Dęblin, a następnie Szczucin – Mielec i Łuck. Bateria trafia do niewoli sowieckiej. Brak informacji o zestrzeleniach baterii.

Bateria artylerii przeciwlotniczej nr 132 – bateria półstała, typu II, wyposażona w 4 armaty 75 mm wz.97/25. Dowodzona przez ppor Edwarda Cwalinę. Bateria w dniu 26 sierpnia 1939 r. wyrusza transportem kolejowym z Grodna do Krakowa, gdzie dociera 28 sierpnia. Bateria zwalcza lotnictwo niemieckie, do dnia 5 września. Kiedy Kraków zostaje zagrożony zajęciem przez Niemców, dowódca baterii wydaje rozkaz zniszczenia dział na stanowiskach. Bateria rusza na Dęblin, a następnie Szczucin – Mielec i Łuck. Bateria trafia do niewoli sowieckiej. Brak informacji o zestrzeleniach baterii.

Bateria artylerii przeciwlotniczej nr 133 – bateria półstała, typu II, wyposażona w 4 armaty 75 mm wz.97/25. Dowodzona przez por. Stanisława Horbaczewskiego. Bateria w dniu 26 sierpnia 1939 r. wyrusza transportem kolejowym z Grodna do Krakowa, gdzie dociera 28 sierpnia. Bateria zwalcza lotnictwo niemieckie, do dnia 5 września. Kiedy Kraków zostaje zagrożony zajęciem przez Niemców, dowódca baterii wydaje rozkaz zniszczenia dział na stanowiskach. Bateria rusza na Dęblin, a następnie Szczucin – Mielec i Łuck. Bateria trafia do niewoli sowieckiej. Brak informacji o zestrzeleniach baterii.

Bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa typu A nr 20 – bateria 4 armat 40 mm wz.36, przydzielona do 20 Dywizji Piechoty. Dowodzona przez ppor art. Witolda Barancewicza, oficerem zwiadowczym był ppor. Zygmunt Maksimowski. W dniu 26 sierpnia 1939 r. bateria wyrusza z Grodna do Małkini, gdzie bronić ma mostów na Bugu. Pozostaje tam do 10 września, gdy po wysadzeniu przepraw, odchodzi do Bielska Podlaskiego. Dalszy szlak bojowy wiedzie przez Hajnówkę i Kobryń, a następnie na Słonim. Dnia 16 września 1939 r. bateria zajmuje stanowiska ogniowe w Baranowiczach. Od dnia 17 września 1939 bateria maszeruje na Wilno przez Nowogródek i Lidę. Do Wilna dociera 18 września, gdzie zajmuje stanowiska ogniowe pod Ostrą Bramą. Bateria toczy walki z Sowietami, tracąc cały działon por Jankowskiego, po czym odchodzi z miasta w nocy 18 września. Bateria kieruje się na Zawiasy, gdzie cała bateria odmawia przekroczenia granicy litewskiej. Dalej maszeruje na południe w kierunku Warszawy, tocząc bój z czołgami sowieckimi pod Oranami i Uciechą. Wobec groźby okrążenia dnia 22 września przekracza granicę litewską. Bateria zestrzeliła 7 maszyn niemieckich.

Bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa typu A nr 29 - bateria 4 armat 40 mm wz.36, przydzielona do 29 Dywizji Piechoty. Dowodzona przez kpt.Kazimierza de Latour, przy czym wobec przydzielanych mu innych zadań, przez większość czasu baterią dowodził ppor. Józef Rybołowicz - oficer zwiadowczy baterii. Dowódcą I plutonu był ogn. pchor. Stefan Jankowski, II plutonu ppor. rez. Tadeusz Sawicki, III plutonu ppor. rez. Jakub Łoś, IV plutonu ppor. rez. Tadeusz Krasnopolski. Szefem baterii był ogn. zaw. Tołłoczko. Bateria wyjechała z Grodna 29 września by kolejnego dnia dotarła do Wilna. Pierwsze 2 maszyny wroga bateria zestrzeliła 2 września. W dniu 3 września bateria odjechała transportem kolejowym, by dnia 5 września dotrzeć do Skierniewic, gdzie przydzielono ją do 13 DP, w rejonie Tomaszowa Mazowieckiego. Jeden pluton prowadzi obronę Sztabu Armii "Prusy". Dnia 8 wrzęsnia bateria zgodnie z rozkazem dociera do Warszawy, gdzie zostaje odesłana do 13 Dywizji Piechoty pod Maciejowicami. Dnia 10 września bateria dociera do Maciejowic, gdzie prowadzi obronę mostu na Wiśle. Tam, po udanej obronie, Niemcy niszczą działa baterii ogniem artylerii przeciwlotniczej. Resztki baterii wycofują się przez Żelechów i Łuków na Brześć n/Bugiem i Lublin.Tam uzupełniono uzbrojenie baterii w 2 działa 40 mm, jednak utracono tabor, który zatrzymano wTrauguttowie. W dniach 12 - 14 września bateria broni Lublina strącając 3 samoloty niemieckie. W dniu 14 września otrzymuje rozkaz przejścia do Chełma Lubelskiego, gdzie dociera 15 września. Tam do baterii przydzelono jeden z plutonów dział 40 mm, więc bateria wróciła do pierwotnego stanu 4 dział. Do dnia 20 września bateria bierze udział w obronie Chełma, gdzie strąca kolejne 3 maszyny. Tam też dochodzi do walk z czołgami niemieckimi. W dniu 21 września bateria wyrusza z grupą płk Ocetkiewicza na Tomaszów Lubelski z celem przebicia się na południe. Dnia 23 września bateria dotarła do wsi Podlodów i Zimno. Od tego czasu bateria prowadzi już wyłącznie walki przeciwpancerne o wzgórza w okolicach Tomaszowa Mazowieckiego, wobec braku działań lotnictwa niemieckiego. W walkach utracone zostają 2 działa, a bateria jak i cała rozbita grupa cofają się 25 września znów do Chełma Lubelskiego. Tam bateria przyłącza się do grupy płk Płonki. Wobec nadejścia sowieckich czołgów, grupa cofa się na Lublin. Dowódca baterii kpt. de Latour wyrusza na poszukiwanie plutonu pchor Jankowskiego i juz do baterii nie wraca - pluton odnalazł i wraz z nim przyłączył się do SGO "Polesie". Bateria tymczasem bez dział, po walkach z Niemcami, zostala rozpuszczona dnia 27 września przez ppor. Józefa Rybołowicza. Bateria w toku walki strąciła 12 samolotów wroga.

Bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa typu B nr 84 - bateria 2 armat 40 mm wz.36, przydzielona do Suwalskiej Brygady Kawalerii.Dowodzona przez ppor Kazimierza Nosalika. I plutonem dowodził ppor Erazm Tuliński, a II plutonem ppor Jerzy Wierzbicki. Bateria mobilizowana w Grodnie od 24 września 1939 r. Dnia 25 września wyrusza do Augustowa, gdzie dołącza do Brygady i zajmuje stanowiska ogniowe.W dniach 1 - 2 września w rejonie Lipowiec bateria strąca pierwsze 3 samoloty niemieckie i 1 uszkadza. Dnia 4 września odchodzi do Suwałk, po czym wraca do Augustowa. Dnia 6 września bateria dociera do Knyszyna, następnie przez Białystok do rej. Jeżewo, a potem do Jabłonki Kościelnej, gdzie dociera 8 września. Dnia 10 września bateria walczy pod Szumowem, a kolejnego dnia pod Zambrowem. W dniu 13 września 1939 r. koło Szepielowa koniec kolumny maszerującej Brygady zostaje zaatakowany przez Niemców - walczy tam także 84 bateria, która zostaje z 1 działem. Dnia 14 wrzesnia Brygada próbuje bezskutecznie przedostać się do Hodyszewa. Na rozkaz dowódcy Suwalskiej BK, ostatnie działo baterii zostaje ukryte w lesie, a pojazdy zniszczone wobec braku paliwa. Resztki baterii w sile ok 20 ludzi walczą o przeprawy przez Narew dnia 15 września. W dniach 16 - 17 września 1939 r. bateria zostaje ostatecznie wcielone do baterii numer 94. Bateria zestrzeliła 3 samoloty, a 1 uszkodziła zmuszając do lądowania.

Bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa typu B nr 94 - bateria 2 armat 40 mm wz.36, przydzielona do Podlaskiej Brygady Kawalerii. Bateria dowodzona przez ppor. Józefa Musiała. Pozostali oficerowie baterii to ppor. Roman Bień (zastępca dowódcy i dowódca I plutonu), ppor. Roman Popławski (dowódca II plutonu). Bateria zmobilizowana w dniach 24 - 25 września 1939 r. w Grodnie. Bateria w dniu 28 sierpnia dotarła na stanowiska w pobliżu m. Stawiski wraz z 10. pułkiem ułanów. W dniu 4 września bateria brała udział w wypadzie do Prus Wschodnich. Dnia 6 wrzesnia bateria wyruszyła po osi Stawiski - Nowogród nad Narwią, osłaniając marsz Brygady. W dniu 7 grudnia bateria dotarła w rejon m. Śniadowo. W dniu 8 września bierze udział w natariu na Ostrów Mazowiecki. Dnia 9 września prowadzi działania OPL natarcia na Brok nad Bugiem. Dnia 10 września zapewnia OPL Brygady w Chmielewie podczas postoju. Dnia 11 września prowadzi ogień OPL w bitwie pod Dąbrową Wielką i dalsze dni w marszu. Dnia 13 września bateria przebywa na stanowiskach przeciwpancernych pod m. Mień i m. Pietraszki. W dniu 14 września dowódca Brygady rozkazał oddziałom przejście do Puszczy Białowieskiej - bateria maszerowała przez m. Strable na północną stronę Narwii. Dzień 15 września był ostatnim dniem baterii przy Brygadzie. Brygada Podlaska odeszła do GO gen. Kleeberga, podczas gdy oddziały motorowe oddelegowano do GO gen. Przeździeckiego. Bateria opuściła Puszczę i udała się do Świsłoczy, a potem do Wołkowyska, gdzie dotarła 16 września i prowadziła działania OPL. W dniu 17 września w Wołkowysku do baterii zostały wcielone resztki baterii nr 84. W dniu 18 września bateria prowadzi OPL m. Mosty, gdzie znajduje się miejsce postoju sztabu Grupy Operacyjnej, a w dniu kolejnym w miejscowości Orany. Z Oran bateria ruszyła na Grodno. W dniu 20 września brała udział w potyczce z czerwoną partyzantką pod Stryjówką. W dniach 20-21 września, w oparciu o koszary 2 daplotu w Grodnie bateria walczy z sowieckimi czołgami na ulicach miasta i broni mostu przez Narew. Jedno działo 40 mm zostaje utracone po rozjechaniu przez czołg sowiecki BT. W boju poległ także dowódca baterii ppor. Musiał. Drugie działo cudem uratowano ze stanowiska przy moście, dzięki przytomności umysłu kierowcy ciągnika C2P kpr Mayera w dniu 21 września. Bateria poniosła ciężkie straty, jednocześnie niszcząc wiele czołgów sowieckich. Dalej w dniu 22 września bateria prowadzi obronę Kanału Augustowskiego. W dniu 23 września w czasie postoju w Puszczy Augustowskiej, wobec wyczerpania amunicji, paliwa i uszkodzeń pozostałych pojazdów, podjęto decyzję o rozmontowaniu armaty. Baterię zdemobilizowano, a jej resztki, wobec ataku czołgów sowieckich przekroczyły granicę z Litwą dnia 24 września w kolumnie 13 wozów, w tym 2 samochodów telefonicznych PF 508/518 z półstałego plutonu nr 301. Bateria zestrzeliła łącznie 5 samolotów niemieckich i 3 uszkodziła. Ponadto zniszczono 6 czołgów sowieckich.

Most im. Marszałka Piłsudskiego przez Narew w Grodnie, którego obronę prowadziła bateria nr 94 w dniu 21 września 1939 r.

Pluton półstały artylerii przeciwlotniczej nr 301 – Uzbrojony w 2 armaty przeciwlotnicze 40 mm wz.38 połstałe. Dowodzony przez por. rez. Stanisława Jankowskiego. Brak danych co do szlaku bojowego. Wiadomo, iż 2 samochody telefoniczne PF 508/518 baterii przekraczały granicę litewską z baterią nr 94 dnia 24 września 1939 r.

Pluton półstały artylerii przeciwlotniczej nr 302 – Uzbrojony w 2 armaty przeciwlotnicze 40 mm wz.38 połstałe. Dowódca nieustalony.

Oddział zbierania nadwyżek 2 daplot - W nocy z 1 na 2 września 1939 r. oddział wyrusza transportem kolejowym z Grodna z opóźnieniem, po długi oczekiwaniu na bocznicy kolejowej. W ciągu dnia 2 września dociera do Białegostoku, gdzie do wieczora przebywa na stacji. Następnie przez Czeremchę w dniu 3 września dociera do Brześcia nad Bugiem i o godzinie 8:00 trafia na bocznicę kolejową w Trauguttowie. Do dnia 10 września oddział rozsyła ludzi do mobilizowanych jednostek w Ośrodku Zapasowym, po czym rozpoczyna się ewakuwacja Ośrodka przez Kowel i Łuck na Stanisławów. Ostatecznie część OZ w m. Kuty przekracza granicę z Rumunią.

Paweł Janicki